Nośniki fonograficzne i serwisy muzyczne w wolnej Polsce. Od bazarowych kaset do ery streamingu

Powszechnie uważa się, że dzień 4 czerwca 1989 roku, kiedy to „Solidarność” w wyborach parlamentarnych uzyskała władzę nad Senatem PRL oraz ponad 1/3 miejsc w Sejmie — jest datą upadku komunizmu i początkiem tzw. Wolnej Polski. Za kilka dni minie 30 lat od tego sławetnego wydarzenia. Tak się składa, iż miałem wtedy 9 lat i w tym momencie zacząłem moją przygodę z muzyką. W związku z tym postanowiłem opisać, jak w demokratycznej Polsce zmieniała się popularność nośników muzyki, a później serwisów muzycznych wśród ogółu społeczeństwa. A trzeba przyznać, że przez trzy dekady dużo działo się w tej kwestii. Niewątpliwie zmiany ustrojowe, gospodarcze i postęp technologiczny miały na to spory wpływ.

„Pirackie” kasety

Początki kapitalizmu w Polsce charakteryzują się brakiem jakichkolwiek praw autorskich przysługującym twórcom muzyki. Nie dziwne więc, że w najlepsze rozpowszechniano nagrania muzyczne bez ich zgody, w konsekwencji czego lata 1989-1993 – to okres prosperity nielicencjonowanych kaset magnetofonowych. Były one dostępne dosłownie wszędzie — najczęściej jednak można było je kupić w kioskach i budkach kasetowych.

Ich wielką zaletą była niska cena a wadą nie najlepsza jakość wykonania. W tamtym jednak czasie nie było alternatywnego nośnika dźwięku. Wynikało to z tego, że winyle nie były wtedy już seryjnie produkowane, a rynek płyt CD w naszym kraju dopiero raczkował, więc jeżeli gdzieś pojawiła się jakaś płyta kompaktowa, to jej cena była niewyobrażalnie abstrakcyjna. Ten stan rzeczy spowodował, iż kasety magnetofonowe stały się wszechobecne, stanowiąc główne źródło dostępu nagrań popowych i undergroundowych wykonawców. Dzięki temu niezależnie czy ktoś słuchał popu, rocka, metalu czy przyśpiewek bez problemu mógł znaleźć coś dla siebie, a rozpowszechnione na szeroką skalę nielicencjonowane kasety jako pierwsze w historii Polski gwarantowały dostęp do premier zagranicznych albumów. Proceder ten zaraz po upadku komuny był wielką sprawą! Jak łatwo się domyślić owe kasety produkowane były przez działające „na dziko” wytwórnie, takie choćby jak: Boss Music, Eurostar, Asta, Amigos, OK!, Orion, Omega Music, MB, Elbo, Poker, Max Studio, Music World, GM Music, Mag Magic, MG czy Phoenix.

Okres wczesnej III RP — jeżeli chodzi o słuchanie muzyki, łączy się z podrabianiem wszystkiego. Bo nie dość, że kaseta jako nośnik danych była podróbą jak się patrzy, to słuchało się ją najczęściej na niefirmowych magnetofonach, które były dużo tańsze od dostępnych w sklepach RTV — Kasprzaków. Z racji monstrualnej długości były nazywane jamnikami, a ich szumiące brzmienie w pełni uzupełniało się z „bazarową” jakością kaset, które obsługiwały.

Z pewnym jednak wyjątkiem, chodzi tutaj o kasety sygnowane logiem wytwórni „Takt”, które jak na owe czasy przestawiały bardzo dobrą jakość muzyki, bijąc na głowę resztę konkurencji. Dlatego też w moich zbiorach kasetowych pozycje „Taktu” wiodły prym.

Wypada nadmienić, że rozprowadzane w ten sposób kasety nie były traktowane jako „pirackie” w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Co więcej! Wtedy Ci ludzie, którzy sprzedawali kasety, czyli dzisiejsi „piraci” działali jak najbardziej legalnie i wszyscy to akceptowali, bo inaczej się nie dało. Około 1992 roku wygląd kaset zaczął się modyfikować, ale ciągle nie był to oryginalny produkt. Ten stan rzeczy zadowalał kupujących „za grosze” podrabiane kasety... ale za to artyści, ograbiani z należnych im tantiem zaczęli się coraz bardziej buntować.

Antypirackie hologramy

Na przełomie lat 1993/1994 – polski kapitalizm trochę okrzepł, pochodną czego zaczęto myśleć o prawach autorskich muzyków. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych w kapitalistycznej Polsce miała zapewnić im wreszcie godziwy zarobek za wydawane albumy. Różnie z tym bywało. Faktem jednak jest to, iż ustawa ta zakończyła erę nielicencjonowanych kaset magnetofonowych w naszym kraju. Wprowadzono wtedy ZAIKS-owskie hologramy, a cena tego nośnika podniosła się z 12‑14 do 200‑250 tysięcy starych złotych. Zaistniała sytuacja wprowadziła szok wśród zbieraczy kaset — a było ich naówczas miliony.

Sam pamiętam, jak byłem niepocieszony, gdy kupując pierwszą swoją licencjonowaną kasetę, a był to album Morbid Angel „Covenant”, musiałem zapłacić dziesięć razy więcej niż przed nastaniem ustawy legalizującej rynek muzyczny. Owszem kaseta zyskała przez to lepszą jakość dźwięku i wygląd (m.in. pełną okładkę z tekstami piosenek), jednakże aż taka dysproporcja cenowa była dla wielu nie do przyjęcia. Z wiadomego powodu po prostu mało kogo było stać na kupno oryginalnego produktu.

Wtedy w Polsce — na dobre rozpowszechnił się proceder zgrywania kaset. Polegał na tym, że jak ktoś kupił oryginalną taśmę to za opłatą „puszczał” ją w obieg i była zgrywana na czyste taśmy magnetofonowe przez sporą liczbę ludzi. Czasami też z braku „na składzie” czystej taśmy zgrywano kasetę na kasetę. Do zgrywania taśm magnetofonowych służyły głównie dwukieszeniowe magnetofony, gdzie kultowe „jamniki” wiodły prym.

Na kasety kopiowało się również zachodnie płyty winylowe i CD, nagrywało koncerty i kawałki z radia oraz tworzyło własne składanki. Jednak do takich praktyk potrzeba było bardziej specjalistycznego sprzętu np. zestawu grającego Technics (posiadającego wzmacniacz, odtwarzacz CD, radio, magnetofon, tuner cyfrowy). Fakty są natomiast takie, że kupno takiej wieży to była spora inwestycja.

Proceder ten najbardziej eskalował w latach 1994-1996, później zaczął przegrywać z duchem postępu. Tak samo zresztą, jak sprzedaż kaset, która drastycznie spadła na przełomie 2000 i 2001 roku z 10,3 mln sztuk do 100 tysięcy. Tak czy inaczej: walkman (do tej pory mam „na chodzie” 23‑letni Sony WM‑EX122), ołówek/śrubokręt do zwijania taśm i półka zapchana przenikającymi się nawzajem pirackimi oraz oryginalnymi kasetami, były normą dla każdego fana muzyki w latach dziewięćdziesiątych.

Polacy zakochują się w cedekach

Chociaż pierwsza polska płyta kompaktowa z przebojami Urszuli ukazała się już w 1989 roku. Tak naprawdę moda na płyty CD w naszym kraju rozpoczęła się w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Na pewno pomogła w tym ustawa legalizująca rynek muzyczny, co podrożyło do maksimum kasety przy nieznacznym potanieniu cedeków. Niedługo potem zaczęło się pojawiać coraz więcej w Polsce pododdziałów światowych potęg wytwórni płyt kompaktowych: Sony, PolyGram, Koch, Pomaton, ale i „naszych”, które z każdym dniem rosły w siłę: Izabelin Studio, Zic Zac, Magic Records, Carnage Records, Silverton, S.P. Records itp. Że tak obrodziły, wynikało z wiadomych względów — jest to dużo nowocześniejszy i wytrzymalszy nośnik od kaset, no i co najważniejsze oferujący dużo lepszą jakość nagrania. Nie dziwne więc, że płyty kompaktowe w polskich sklepach muzycznych zaczęły rozchodzić się w dziesiątkach tysięcy nakładu najpopularniejszych albumów.

Z czasem jednak płyta kompaktowa przestała być nowością na rynku, miliony Polaków natomiast musiało się zmierzyć z coraz większą potrzebą obcowania z muzyką przy ciągle wysokich cenach cedeków. Owe miliony fanów muzyki zaczęło sobie zadawać zasadnicze pytanie — co by tu zrobić, żeby mieć jak najtańszy dostęp do poszukiwanych płyt CD? Samemu miałem ten problem na przełomie lat 1998-2001, kiedy na dobre zacząłem kolekcjonować kompakty. Zbieranie ich kosztowało mnie wtedy niemałą fortunę, bo nowość zagraniczna kosztowała ponad 50 zł, a krajowa 30.

W stosunku do ówczesnych zarobków były to ceny zawrotne. Jednakże jeśli ktoś mocno siedział w scenie undergroundowej i chciał być na bieżąco z premierami albumów, nie miał innego wyjścia. Ok, ale takich pasjonatów awangardowych brzmień było może 20 procent — reszta słuchała tego... co wszyscy. Jedni i drudzy mieli jednak ten sam problem finansowy. Część z nich kierując się zasadą „gdy nie wiadomo, o co chodzi, to chodzi o pieniądze” - zaczęła kupować płyty swoich ulubionych wykonawców „w lewym obiegu”. Głównie na bazarach i stadionach, czego sztandarowym przykładem był warszawski Stadion Dziesięciolecia, który przez lata był stolicą piractwa fonograficznego w Europie Wschodniej.

Koszt takiej pirackiej płyty CD wychodził jakieś 15‑20 zeta. Mnie takie zamienniki oryginałów nigdy nie rajcowały, bo nośnik ten prezentował się i brzmiał gorzej od legalnych cedeków. Dlatego też wolałem kupować oryginalne płyty w sklepach i komisach muzycznych na terenie Tarnowa i Krakowa. Tak około roku 2001 coraz częściej zamawiałem je też telefonicznie i drogą pocztową w podziemnych wytwórniach Pagan Records czy Flutterng Dragon. Pamiętam jednak, że miliony Polaków nagminnie w tym czasie kupowało takie podrabiane wydawnictwa.

Pirackie chałupnictwo

Końcem lat dziewięćdziesiątych zaczęły się w polskim internecie pojawiać pierwsze programy pirackie. Najbardziej znaną piracką siecią był Napster (lata 1999-2000), pozwalający wymieniać się plikami MP3, z czasem zaczęło działać o wiele więcej tego typu rozwiązań (np. Kazaa, Direct Connect, Gnutella itp.). Były one jednak znane głównie ludziom mocno obeznanym informatycznie. Tak naprawdę masowe piracenie muzycznych treści zaczęło się w Polsce z początkiem XXI wieku. Wtedy pojawiły się też powszechnie znane strony z torrentami i warezami oraz kompresory plików WinRAR i 7‑Zip.

Mając taką broń, setki tysięcy młodych ludzi zaczęło pobierać z internetu albumy swoich ulubieńców, niejednokrotnie ściągając nawet całe ich dyskografię. Był nawet taki okres (lata 1998-2001), że na sprzedały „samoróbek” albumów będących na topie, można było zarobić niezłą kasę. Do nagrywania ich służyły płyty CD‑R (o pojemności 650‑700 MB), na które można było nagrać nawet kilka albumów. Jednakoż najczęściej sprzedawano pojedynczy album z dodaną do niego okładką ksero.

Takie działania uczyły kreacji, ale na dłuższą metę „skundliły” rynek muzyczny, w konsekwencji czego ludzie zaczęli muzykę zdobywać jak najtańszym kosztem, a cała oprawa graficzna płyty kompaktowej (książeczka z tekstami i design krążka) zeszły na plan dalszy. Ktoś może powiedzieć, że to są mało ważne kwestię, lecz ja uważam, iż zatracenie zważania na te walory było początkiem końca tradycji kolekcjonowania oryginalnych nośników muzycznych. Nie licząc oczywiście „hipsterskiego” renesansu płyty winylowej, która pomimo pewnego grona wielbicieli analogowego brzmienia ciągle jest nośnikiem niszowym.

Wtedy też na dobre odeszło się od fizycznej formy muzyki. Na zewnątrz zaczęto słuchać jej na odtwarzaczach MP3 (które wyparły kasetowe walkmany i cedekowe discmany) a później wszechobecnych smartfonach. Natomiast po powrocie do domu głównie w necie. Co jest świetnym rozwiązaniem dla naszej wygody, ale pod względem pamiątkowych (np. jeżeli chodzi o autografy) znaczą coś tylko płyty tradycyjne.

Pendrive dobry do zgrania wszystkiego

Tak koło 2004 roku w Polsce wielką karierę zaczął robić pendrive zwany potocznie pendrakiem. Jest to urządzenie przenośne zawierające pamięć do współpracy z komputerem poprzez port USB i używane do przenoszenia danych między komputerami oraz urządzeniami obsługującymi pamięci USB. Światowa premiera tego urządzenia miała miejsce 15 grudnia 2000 roku. W Polsce trzeba było jednak czekać kilka lat dłużej na jego rozpowszechnienie. Ale jak już pendrive wkroczył na nasz rynek, to w okamgnieniu zdobył kolosalną popularność.

Nie powinno to dziwić, bo można na nim zapisać mnóstwo danych, w tym „tony” muzyki. Tym bardziej że jego pojemność sukcesywnie się zwiększa i z początkowych 1‑8 gigabajtów wzrosła do 16, 32, 64, 128, 256, 512 giga... od 2014 roku - 1 TB, a od 2017 - 2 terabajtów. To są już monstrualne wielkości! Co doprowadziło do tego, że na ogólnie dostępnym 128‑gigabajtowym pendrivie można nagrać całą dyskografię Franka Zappy (który nagrał za życia ponad 100 albumów studyjnych). Nie dziwne więc, że Polacy pokochali ten nośnik danych, ponieważ na firmowych pendrive'ach ich dane można rzec, są „nietykalne”, a mikroskopijność tego urządzenia, pozwala na kilkunastu egzemplarzach (które można włożyć do niedużego pudełka) zgrać nawet kilkutysięczną płytotekę. Pendrive oczywiście świetnie sprawdza się w codziennym użytkowaniu m.in. podczas podróży samochodowych czy imprezach okolicznościowych. Zważywszy na to, ciągle kupuję nowe pendraki, przeważnie do zgrywania pozycji z moich kolekcji CD i DVD oraz plików muzycznych i filmowych.

Kilkanaście lat dominacji YouTube

Znamienną datą dla fanów muzyki w naszym kraju był 19 czerwca 2007 roku. Wtedy wystartował w Polsce — YouTube — globalny serwis, umożliwiający bezpłatne umieszczanie, odtwarzanie strumieniowe, ocenianie i komentowanie filmów, których ponad połowę stanowią treści muzyczne.

YouTube w ten sposób jako pierwszy serwis w polskim internecie bezpłatnie udostępnił miliony pełnych albumów i miliardy pojedynczych utworów wykonawców grających wszystkie gatunki muzyczne. Nie będę krył, że z chwilą pojawienia się tego serwisu moje podejście do odtwarzania muzyki całkowicie się zrewidowało. Stan ten ustawicznie się pogłębiał, a od dobrych 5 lat pomimo posiadania kilku tysięcy płyt, głównie na YouTube'owych kanałach słucham piosenek. Zresztą pod tym względem wcale nie jestem wyjątkiem, bo podobne „przeistoczenie” w słuchaniu muzyki przeszło miliony Polaków.

Decyduje o tym spory wybór treści muzycznych i wygodna użytkowania. W końcu wystarczy sam dostęp do internetu i wpisanie czego się chce posłuchać. A o tym, że YouTube, jeżeli chodzi o zasoby muzyczne, jest całkowitym „numerem one”, to chyba nie muszę nikogo przekonywać. Chociaż nie ma tam wszystkich nagrań muzycznych i alternatywnie posiłkuję się zasobami muzycznymi: Vimeo, Dailymotion, Odnoklassniki czy Bilibili. Dodam jeszcze, iż w internecie wszystkiego nie da się odsłuchać, bo niektórzy niszowi artyści celowo unikają takiej formy promocji. Są to jednak wyjątki od normy. A dzięki takiemu YouTube'owi zarówno fani popu, jak i awangardy nic nie płacąc, na bieżąco poznają mnóstwo mniej lub bardziej wartościowej muzyki. I jeżeli ACTA 2 nic nie namiesza (bo czasami trafiają tam nieoficjalnie publikowane nagrania), ten proceder będzie trwał przez wiele długich lat.

Czas streamingów

W tym tekście nie mogło zabraknąć miejsca na serwisy streamingowe, pozwalające słuchać ulubioną muzykę online. Nie jestem jakimś ich entuzjastą, ale zdaję sobie sprawę, że miliony głównie młodych Polaków regularnie z nich korzysta. Moda na nie w Polsce rozpoczęła się na początku 2013 roku. Wówczas „wejście smoka” miało u nas Spotity — szwedzkie medium strumieniowe oferujące dostęp do sporych zasobów muzyki. Najlepszym dowodem na to jest, że większość jego użytkowników postanowiła wykupić pakiet premium za 19,99 zł.

Wśród wielu tysięcy Polaków w ostatnich latach popularny jest również muzyczny streaming: Tidal, Apple Music, Deezer i Pandora. Zatem muzyczne serwisy streamingowe nad Wisłą zagościły na dobre. O tyle są one jednak gorsze od YouTube'a, że nie ma na nich możliwości komentowania utworów i w wersji podstawowej są „ogołocone” z teledysków. YouTube ma również o jakieś 40% większe zasoby dostępnej muzyki. Ponadto serwisy streamingowe przez lekceważenie większości twórców ambitnej awangardy w znacznym stopniu przyczyniły się do zepsucia gustów muzycznych Polaków. Ten proceder dotyczy zwłaszcza nastoletnich użytkowników, którzy korzystając z nich na smartfonach, słuchają coraz krótszych nagrań. Tak czy inaczej, ja mam konto na Spotify i czasami na nim czegoś słucham. Jednakowoż mnie fenomen streamingów nie zachwyca.

Sprawiedliwie trzeba jednak przyznać, iż strumieniowanie muzyki w ciągu kilku ostatnich lat stało się dla artystów jednym ze źródeł przychodów. Średnio wychodzi 0,0050 dol. za odsłuch. Nie są to wielkie pieniądze, ale jak dany utwór/album generuje miliony odsłon, to może się z tego uzbierać całkiem przyzwoitą sumę. Faktem jest też, że serwisy streamingowe generują większe dochody za odsłuch od YouTube`a.

30 lat minęło jak jeden dzień

Tak chronologicznie przedstawia się popularność nośników dźwięku i serwisów muzycznych w III RP. Niewątpliwie przez te trzy dekady mnóstwo się działo w tej kwestii, w wyniku czego doszło do przełomowych przemian. Najlepiej ten stan potwierdza „galaktyczne” przejście od podrabianych kaset do stremingowania muzyki. Właśnie to, że muzyka w naszym kraju stało się dobrem wszystkich i w internecie od kilkunastu lat jest dostępna za darmo, odbieram jako najlepsze zjawisko. I chociaż mam pewien sentyment do „epoki” kaset i cedeków uważam, że dzisiaj pod względem dostępu do muzyki jest dużo lepiej. Dlatego, że dzięki internetowi i nowoczesnej technologii, prawie wszystkie utwory muzyczne mamy od razu na wyciągnięcie ręki i można w ułamku sekundy przesłuchać je na nowo.